2020_CBS_00300 - Funerair erfgoed: Sint-Dimpnakerkhof - Plan van aanpak Sint-Dimpnakerkhof - Goedkeuren

(1) Voor- en nadelen stopzetting verwijdering

Nadeel:

- stijging in onderhoudswerken

Voordelen:

- Duidelijke communicatie

- Sterke keuze: momenteel worden de beslissingen graf per graf genomen, terwijl net het geheel van het kerkhof de sterkte vormt.

- Voorbeeldtraject en referentiekader voor andere Geelse kerkhoven

- Uitstraling van Sint-Dimpna als erfgoedsite, gelinkt aan de oorsprong van de Geelse identiteit en met belangrijke historische figuren.

- De nood aan prikkelarme ruimtes werd in het bestuursakkoord benadrukt. Het Sint-Dimpnakerkhof beantwoordt hieraan.

(2) Afweging geen beheersplan

Voordelen beheerplan:

- Samenhangende visie: koppeling tussen inhoud en kostenraming 

- Opmaak prioriteitenlijst

- Versnelling update waardevolle graven door uitbesteding.

Nadelen beheersplan:

- Specifieke materie, geen prijsvergelijk mogelijk.

- Hoge kosten, budgetramingen zijn niet voldoende.

- Rechtstreekse financiële return blijft uit omdat een bescherming momenteel niet mogelijk is. Enkel beschermde kerkhoven kunnen subsidies aanspreken (tot 60% voor groenonderhoud en voor bepaalde restauraties van graven)

(3)   Waarom het Sint-Dimpnakerkhof

Korte geschiedenis

Het Sint-Dimpnakerkhof kent een boeiende geschiedenis. We hebben weet van een uitbreiding van het kerkhof in 1531. Zeker vanaf de 16de eeuw was het kerkhof van het Sint-Dimpnaplein gescheiden door een stenen kerkhofmuur. Die is vandaag nog te herkennen. Vanaf 1807 werd het Sint-Dimpnakerkhof de enige begraafplaats in het centrum van Geel. Dit gaf al na enkele jaren plaatsgebrek. In 1861 kon het kerkhof worden uitgebreid naar het zuiden en rond 1905 volgde een tweede uitbreiding. In 1919 deed het gemeentebestuur een derde uitbreiding. De oppervlakte werd toen bijna verviervoudigd. Door de sterke bevolkingstoename volstond in de jaren ’60 ook deze ruimte niet meer. In 1971 werd dan ook de nieuwe gemeentelijke begraafplaats aan de Eikevelden in gebruik genomen.

Uniek in zijn soort

In het huidig uitzicht van het Sint-Dimpnakerkhof zijn de opeenvolgende fasen van vergroting goed te zien. Rond de kerk bevinden zich de oudste graftekens. Duidelijk herkenbaar is de vergroting uit 1861. Ook hier vinden we mooie en representatieve grafmonumenten, grafzerken en originele beplanting. Zo herken je nog steeds de laan uit laurierhaag die leidt naar het ‘centrum’ van het kerkhof: de graven van de familie Moortgat, oud-burgemeesters en notabelen. Een greep uit de grote namen die op het kerkhof liggen: familie de Billemont-Pauli (nalatenschap Burgerlijke Godshuizen, latere OCMW), Alfred Exsteen (gesneuvelde soldaat WO I), Theodoor Le Bon (burgemeester), Alois Verwaest (dokter), J.B. Stessens, heel wat oudstrijders,… Het verdere deel van de begraafplaats vertoont nog de regelmatige aanleg uit het begin van jaren ‘20. Merkwaardig is hier o.a. het grote aantal gietijzeren grafkruisen.

Decreet op de begraafplaatsen en de lijkbezorging, 2004

Dienst erfgoed werkt in samenwerking met dienst burgerzaken en de ondersteunende diensten (kort: werkgroep funerair erfgoed) aan het behoud en beheer van de Geelse begraafplaatsen en kerkhoven. Het decreet begraafplaatsen en lijkbezorging (Artikel 26 § 2) stelt dat het college van burgemeester en schepenen verplicht een lijst van graven met lokaal historisch belang opmaakt. De graven op deze lijst dienen vijftig jaar te worden bewaard en onderhouden door de gemeente. Het loketboek begraafplaatsen en lijkbezorging vult aan dat de lijst van de graven van lokaal historisch belang enkel grafmonumenten kan bevatten, waarvan de concessie is opgeheven of die eigendom zijn van de lokale overheid naar aanleiding van ontruiming.

Jaarlijks bezorgt de dienst burgerzaken de lijsten met te verwijderen graven aan dienst erfgoed. De dienst erfgoed filtert de waardevolle graven uit en kijkt hiervoor naar:

- de persoon: is het een historisch belangrijke persoon? Betekende hij/zij iets voor Geel?;

- de artistieke waarde van het graf: is het een monumentaal graf? Is het enig in zijn soort? Is het representatief voor een bepaalde periode?

- de staat van het graf: is het haalbaar om het graf te behouden of te restaureren?

Er zijn basislijsten voor alle kerkhoven uit de jaren 1990, maar die dienen geactualiseerd te worden. Zo zijn de vroegere eeuwigdurende concessies niet opgenomen omdat men ervan uitging dat deze graven nooit verwijderd zouden worden. Vandaag komen deze graven echter ook in aanmerking voor verwijdering. Concreet gaat dienst erfgoed alle te verwijderen graven na en wordt de beslissing graf per graf genomen.

Ook voor het Sint-Dimpnakerkhof wordt tot nu toe deze methodiek gehanteerd. In het schepencollege van 9/12/2019 werd voorgesteld om de 45 gietijzeren kruisen op te nemen als waardevolle graven en om daarvoor een conservatie en restauratieproject te starten. De concessies op het Sint-Dimpnakerkhof lopen momenteel in veelvoud af. Daarbij komen nog aanvragen tot vrijwillige verwijdering. Dat is te verklaren door het feit dat de familieleden die de graven op het Sint-Dimpnakerkhof onderhouden, ook op leeftijd komen. Zo werden er voor het Sint-Dimpnakerkhof in het najaar van 2019 6 aanvragen ingediend om vrijwillig graven te verwijderen en liepen er 30 concessies af. De verwijdering van deze 36 graven, zou de fysieke toestand en uitstraling van het Sint-Dimpnakerkhof zichtbaar veranderen.

Studiedag Funerair erfgoed

Dienst erfgoed en dienst burgerzaken volgden op 28 juni 2019 een studiedag over funerair erfgoed. De studiedag ging uit van de onroerende erfgoeddienst De Merode. De experten waren Anne-Mie Havermans, kunsthistorica en dé Vlaamse specialiste in funerair erfgoed; An Voets, landschapsarchitecte en ontwerper van diverse openbare ruimtes en Sjef Ketelslagers, bouwkundige en materiaal-technisch specialist van Monumentenwacht.

Het Sint-Dimpnakerkhof werd op deze studiedag door de drie experten, elk vanuit hun eigen vakgebied, aangehaald als een zeer uitzonderlijk voorbeeld van een waardevol kerkhof. Geen enkel ander behandeld kerkhof benaderde de waarde van het Sint-Dimpnakerkhof. De experten benadrukken het goede onderhoud van het kerkhof, de uitzonderlijke graven, het grote aantal gietijzeren kruisen, maar ook het bijzondere geheel in het landschap nabij de Sint-Dimpnakerk en de harmonie tussen groen, graven en ruimte. Ze pleiten er unaniem voor om geen verdere verwijdering van graven toe te laten, maar om het kerkhof zoals het nu is in zijn geheel te bewaren. De experten benadrukken het evenwicht van het Sint-Dimpnakerkhof en betreuren het feit dat er nog graven ontruimd worden, hoewel er niet meer begraven wordt en er dus geen plaatsgebrek is. De werkgroep funerair erfgoed staat achter deze mening en is voorstander om geen graven meer te ontruimen op het Sint-Dimpnakerkhof.

Bewaren versus beschermen

Het voorstel is om eerst te focussen op de bewaring en ontsluiting van het Sint-Dimpnakerkhof. Dat betekent concreet dat er geen graven meer verwijderd worden op het Sint-Dimpnakerkhof, dat er op budget MJP002637 verder gewerkt wordt aan conservatie- en restauratieprojecten van de graven en dat er in deze beleidsperiode een ontsluiting komt waarop de burger meer info vindt over het Sint-Dimpnakerkhof.

In een latere fase kan er naar een bescherming van het kerkhof toegewerkt worden. Momenteel is er geen decreet van kracht om nieuwe beschermingen aan te vragen. De nieuwe beleidsnota van de Minister van Onroerend Erfgoed legt de nadruk op het herevalueren van de huidige beschermingen. Verder is nog geen zicht op de beleidsthema’s van deze legislatuur. Zware kosten investeren in de opmaak van een beheersplan met een onzekere bescherming in het vooruitzicht is in deze fase bijgevolg niet aangewezen.

Onderhoud

Wanneer de lijst van historische graven wordt toegelicht aan burgers die een graf wensen te ontruimen, is bijna iedereen het eens met de waarde en schoonheid van het Sint-Dimpnakerkhof en beamen ze het feit dat het jammer zou zijn als het kerkhof stilaan verdwijnt. Daartegenover staat de bezorgdheid over het onderhoud van het graf. De verschillende diensten van de werkgroep funerair erfgoed krijgen geregeld volgende opmerking van ongeruste burgers: “hoe gaat de stad het graf onderhouden én bovenal hoe weet de medemens dat het onderhoud van het graf niet meer de verantwoordelijkheid van de familie is?”.  Een goede communicatie over het project en duidelijke afspraken over het onderhoud van de graven dringen zich op.

Volgens de huidige werkwijze worden de graven pas opgenomen in de lijst van waardevolle graven wanneer de concessie eindigt of wanneer de burger een aanvraag tot vrijwillige verwijdering indient. Een communicatie over het traject heeft waarschijnlijk tot gevolg dat er nog meer aanvragen volgen om de graven vrijwillig te verwijderen, zodat het onderhoud van het graf bij de stad komt.

Daartegenover staat dat een duidelijke beslissing op meer begrip kan rekenen bij de burger. Nu dient men een volledig dossier tot verwijdering van het graf in, inclusief tal van handtekeningen, om daarna te horen dat het graf toch niet verwijderd zal worden.

De werkgroep stelt voor om de graven groenvrij te houden en 2x per jaar grondig te reinigen. Ook bij het onderhoud van de graven kan de gemeenschap betrokken blijven, de werkgroep denkt hierbij aan peter- en meterschap van de graven.

Momenteel wordt er een brief opgehangen die het onderzoek van het kerkhof toelicht. De bedoeling is om infoborden te plaatsen aan de drie toegangswegen van het kerkhof en bij een 30-tal graven. Op de infoborden kan kort de geschiedenis van het kerkhof geschetst worden, samen met een toelichting waarom de stad ervoor opteert om het Sint-Dimpnakerkhof in zijn geheel te bewaren. Bij de graven zelf kan duiding komen over de persoon en/of de bijzondere waarde van het graf.

Andere kerkhoven

Het Sint-Dimpnakerkhof zal een voorbeeldtraject zijn voor de overige Geelse kerkhoven en begraafplaatsen. Die zullen verder geïnventariseerd worden. Het doel is hierbij niet om de overige kerkhoven en begraafplaatsen in zijn geheel te bewaren, wel om de huidige lijst van waardevolle graven kritisch te bekijken. Deze oefening zal met andere inzichten gemaakt worden als het Sint-Dimpnakerkhof in zijn geheel bewaard blijft: de historisch belangrijke figuren zullen op de lijst gezet worden, historisch waardevolle graven enkel als eenzelfde type niet op het Sint-Dimpnakerkhof staat. De werkgroep stelt voor de overige kerkhoven en begraafplaatsen een timing van 2 kerkhoven per jaar voor.